🌟 अंगणवाडी सेविका का महत्त्वाच्या ? 7 कारणे 📢 पोषण अभियानाची ताजी अपडेट्स POSHAN Abhiyaan | Anganwadi Sevika | Maharashtra

 POSHAN Abhiyaan | Anganwadi Sevika | Maharashtra Nutrition Mission | Malnutrition Eradication | Child Health

पोषण अभियान आणि अंगणवाडी सेविकांचा सहभाग

(Maharashtra State संदर्भासह संशोधनात्मक लेख)

---

प्रस्तावना (Introduction)

भारत देशात कुपोषण (Malnutrition) ही एक गंभीर सामाजिक-आरोग्यविषयक समस्या आहे. महिलांमध्ये रक्ताल्पता (Anemia), बालकांमध्ये कमी वजन (Underweight), लहान उंची (Stunting) आणि बालमृत्यू दर (Child Mortality Rate) या समस्यांवर मात करण्यासाठी केंद्र सरकारने राष्ट्रीय पोषण अभियान (National Nutrition Mission / POSHAN Abhiyaan) मार्च २०१८ मध्ये सुरू केले.

या अभियानाचे मुख्य उद्दिष्ट म्हणजे २०२२ पर्यंत कुपोषणाचे प्रमाण २% आणि अ‍ॅनिमियाचे प्रमाण ३% दरवर्षी घटवणे. महाराष्ट्र राज्याने या अभियानाची अंमलबजावणी करताना महिला व बालविकास विभाग (Women & Child Development Department Maharashtra) यांना प्रमुख जबाबदारी दिली आहे.

महाराष्ट्रात अंगणवाडी केंद्रे (Anganwadi Centres) हे पोषण अभियानाचे मुख्य आधारस्तंभ आहेत. कारण याठिकाणीच गर्भवती माता (Pregnant Women), स्तनदा माता (Lactating Mothers), बालके (Children 0-6 yrs) व किशोरवयीन मुली (Adolescent Girls) यांना पोषण, आरोग्य व शिक्षणाशी संबंधित सेवा मिळतात. या केंद्रांचे संचालन करणाऱ्या अंगणवाडी सेविका (Anganwadi Workers) आणि मदतनीस (Helpers) ह्यांचाच या अभियानातील सहभाग सर्वाधिक महत्त्वाचा आहे.

---

महाराष्ट्रातील अंगणवाडी सेविकांची भूमिका

इतिहास व पार्श्वभूमी

१९७५ साली केंद्र सरकारने संपूर्ण बालविकास योजना (ICDS – Integrated Child Development Services) सुरू केली. त्याअंतर्गत महाराष्ट्रात अंगणवाडी केंद्रे सुरू झाली.

सुरुवातीला महिलांच्या स्वयंसेवी सहभागावर ही योजना चालली; नंतर ती महाराष्ट्र राज्य महिला व बालविकास विभाग (Women and Child Development Department Maharashtra) कडे आली.

संख्या (२०२३-२४ आकडेवारी)

• महाराष्ट्रात अंदाजे १.०८ लाख अंगणवाडी केंद्रे कार्यरत आहेत.

• सुमारे २.०८ लाख अंगणवाडी सेविका व मदतनीस कार्यरत असून त्यापैकी १.०८ लाख सेविका व १.०० लाख मदतनीस आहेत.

• या सेविकांमार्फत ७० लाखाहून अधिक लाभार्थ्यांना (Beneficiaries) (गर्भवती महिला, स्तनदा माता व ०-६ वर्षे वयोगटातील बालके) सेवा दिल्या जातात.

जबाबदाऱ्या

• गर्भवती महिलांची नोंदणी व पोषण तपासणी (Pregnancy Registration & Nutrition Checkup)

• बालकांचे वजन व उंची मोजणे (Growth Monitoring)

• पुरवठा अन्न वितरण (THR / Take Home Ration)

• आरोग्य तपासणी शिबिरे (Health Check-up Camps)

• आई व मुलींना पोषणाबाबत मार्गदर्शन (Nutrition Awareness & Counseling)

---

पोषण अभियानांतर्गत अंगणवाडी सेविकांचे प्रमुख कार्य

1. कुपोषण निर्मूलन (Malnutrition Eradication)

   • गंभीर कुपोषित बालकांची (SAM Children – Severely Acute Malnourished) ओळख.

   • त्यांचे Growth Monitoring करणे.

   • NRC (Nutrition Rehabilitation Centre) कडे रेफर करणे.

2. गर्भवती व स्तनदा मातांची काळजी (Maternal Care)

   • Anemia तपासणी व Iron-Folic Acid Tablets वितरण.

   • पौष्टिक आहार व स्तनपानाचे महत्त्व समजावणे.

3. पोषण ट्रॅकिंग (Nutrition Tracking)

   • Poshan Tracker App मध्ये सर्व लाभार्थ्यांची नोंदणी.

   • डिजिटल माध्यमातून पोषण डेटा केंद्र व राज्य शासनाकडे पाठवणे.

4. समुदाय पोषण कार्यक्रम (Community Nutrition Programs)

   • पोषण सप्ताह, पोषण पखवाडा, अन्न पर्व, आरोग्य जनजागृती मोहीमा.

---

यशस्वी उपक्रम – महाराष्ट्रातील उदाहरणे

1. गडचिरोली जिल्हा – ‘सुपोषित गाव अभियान’ (Suposhit Gaon Abhiyan)

   • स्थानिक अन्नधान्य वापरून पूरक पोषण पुरवठा.

   • महिला बचत गटांचा सहभाग.

2. पालघर जिल्हा – सातत्यपूर्ण वजन मोजणी मोहिम (Continuous Growth Monitoring)

   • मोबाईल अ‍ॅप वापरून दर महिन्याला वजन मोजणी व रिपोर्टिंग.

3. नाशिक जिल्हा – बाल आरोग्य मेळावे (Child Health Melava)

   • स्थानिक डॉक्टर, स्वयंसेवी संस्था व पालकांच्या सहभागातून बाल आरोग्य तपासणी व पोषण शिक्षण.

---

आव्हाने

1. संसाधनांची कमतरता (Infrastructure Shortage)

   • अनेक अंगणवाडी केंद्रांची स्वतःची इमारत नाही; भाड्याने किंवा झोपडीसारख्या जागेत कार्यरत.

2. वेतन व मानधन समस्या (Honorarium Issues)

   • महाराष्ट्र शासनाचा २०१८ GR नुसार सेविकांना १०,००० रुपये, मदतनीसांना ५,००० रुपये मानधन; पण नियमित पगार नाही.

3. प्रशिक्षणाचा अभाव (Lack of Training)

   • नव्या पोषण अ‍ॅप्स व डिजिटल साधनांच्या वापराचे पुरेसे प्रशिक्षण नाही.

4. तांत्रिक साधनांची कमतरता (Tech Tools Shortage)

   • स्मार्टफोन, इंटरनेट, वजन काटे, स्टॅडिओमीटर यांचा अभाव.

---

सरकारी धोरणे व समर्थन

• GR दिनांक २८ मार्च २०१८ – पोषण अभियानाची अंमलबजावणी.

• GR दिनांक १७ ऑक्टोबर २०२० – सेविकांना स्मार्टफोन व इंटरनेट सुविधा.

• GR दिनांक ५ जून २०२२ – सेविकांचे मानधन वाढवण्याचा निर्णय.

• Mission Suposhit Maharashtra – महिला व बालविकास विभागाची पुढाकार योजना.

---

लोकसहभाग व स्वयंसेवी संस्थांचे योगदान

• Akshaya Patra Foundation – पूरक पोषण आहार वितरण.

• Tata Trusts – डिजिटल पोषण ट्रॅकिंग व क्षमतेवाढ कार्यक्रम.

• महिला बचत गट (Women SHGs) – अन्नधान्य व स्वयंपाक.

• ग्रामसभा (Gram Sabha) – पोषण पखवाडा व आरोग्य समित्या.

---

शिफारसी (Recommendations)

1. सेविकांचे मानधन नियमित पगारात रूपांतर.

2. प्रत्येक केंद्रासाठी स्वतंत्र व सुरक्षित इमारत.

3. डिजिटल साधनांचा पुरवठा.

4. स्वयंसेवी संस्थांचा व्यापक सहभाग.

5. वार्षिक Refresher Training.

6. तिमाही पोषण अहवाल सार्वजनिक करणे.

---

आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे पाऊल

महाराष्ट्रातील POSHAN Abhiyaan हे बालक, माता आणि कुटुंबाच्या आरोग्यासाठी अत्यंत महत्त्वाचे पाऊल आहे. त्याचा पाया म्हणजे अंगणवाडी सेविका (Anganwadi Workers Maharashtra). त्यांनी प्रतिकूल परिस्थितीतही दिलेले योगदान अनमोल आहे. शासन आणि समाज या दोघांच्या संयुक्त प्रयत्नांतून “कुपोषणमुक्त महाराष्ट्र” हे स्वप्न निश्चितच साकार होऊ शकते.

#PoshanAbhiyaan
#AnganwadiSevika
#MaharashtraNutrition
#MalnutritionFreeIndia
#MissionSuposhit
#ChildHealth
#WomenAndChildDevelopment
#ICDSMaharashtra
#BreakingNews