.jpg)
ICDS Maharashtra | Anganwadi Sevika | Child Development | Nutrition Program India | Women Empowerment
एकात्मिक बालविकास सेवा (ICDS Maharashtra | Child Development Program) आणि अंगणवाडी सेविका (Anganwadi Sevika | Women Empowerment)
प्रस्तावना (Introduction)
भारताच्या सर्वांगीण विकासासाठी बालकांचे (Child Development | Kids Nutrition India) संगोपन, पोषण (Nutrition Program), आणि प्राथमिक शिक्षण (Early Childhood Education) ही मुलभूत गरज आहे. याच उद्देशाने भारत सरकारने (Govt. of India) 1975 साली एकात्मिक बालविकास सेवा (Integrated Child Development Services – ICDS Maharashtra) ही महत्वाकांक्षी योजना सुरु केली. महाराष्ट्र (Maharashtra State) हा सामाजिक कल्याणाच्या उपक्रमात आघाडीवर असलेला राज्य असून येथे अंगणवाडी सेविका (Anganwadi Sevika | Grassroot Workers) या योजनेंतर्गत गावोगावी पोषण, आरोग्य (Public Health) आणि शिक्षणाची जबाबदारी पार पाडतात.
एकात्मिक बालविकास सेवा (ICDS) ची संकल्पना आणि इतिहास
-
ICDS (Integrated Child Development Services) ही जगातील सर्वात मोठ्या Community-based Outreach Programs पैकी एक आहे.
-
उद्दिष्ट: बालकांना (0-6 वर्षे) योग्य पोषण (Nutrition for Children | Health Program), लसीकरण (Vaccination Drive), प्राथमिक आरोग्य सेवा (Primary Healthcare), प्री-स्कूल शिक्षण (Pre-school Education), तसेच गर्भवती आणि स्तनदा मातांना (Pregnant Women | Lactating Mothers) पोषण व आरोग्य मार्गदर्शन.
-
इतिहास: 1975 मध्ये बालकांचा कुपोषण (Malnutrition Problem) आणि बालमृत्यू (Infant Mortality) कमी करण्यासाठी सुरुवात झाली. महाराष्ट्राने या योजनेत अग्रेसर भूमिका घेतली.
महाराष्ट्रातील ICDS ची अंमलबजावणी
जिल्हानिहाय विशेषता
महाराष्ट्रातील सर्व 36 जिल्ह्यांमध्ये ICDS केंद्रे (Anganwadi Centers in Maharashtra) कार्यरत आहेत.
-
पुणे (Pune District), नागपूर (Nagpur), औरंगाबाद (Aurangabad) सारख्या शहरी जिल्ह्यांत तंत्रज्ञानाचा वापर करून (Mobile App-based Monitoring | Digital Governance) ICDS लागू केला जात आहे.
-
गडचिरोली (Gadchiroli), नंदुरबार (Nandurbar), मेलघाट (Melghat – Amravati District) सारख्या आदिवासी जिल्ह्यांत पोषणतूट (Malnutrition Crisis) दूर करण्यासाठी विशेष प्रकल्प सुरू आहेत.
ग्रामीण व शहरी भागातील भिन्नता
-
ग्रामीण भागात Anganwadi ही एकमेव Early Childhood Care & Nutrition Facility असते.
-
शहरी भागात खासगी Play-schools, Crèches असूनही गरीब वस्त्यांतील मुले Anganwadi वर अवलंबून असतात.
अंगणवाडी सेविकांची भूमिका आणि जबाबदाऱ्या
शिक्षण व पोषणातील योगदान
-
Pre-School Education (Balwadi Activities | Early Learning Program)
-
मुलांच्या BMI मोजमाप, Growth Chart (Child Growth Monitoring) ठेवणे
-
Nutritional Supplementary Food (Take Home Ration – THR | Government Nutrition Program)
आरोग्य व महिला कल्याणातील काम
-
गर्भवती महिलांची Antenatal Care Monitoring (Maternal Health Program)
-
स्तनदा मातांना पोषण मार्गदर्शन
-
लसीकरण मोहिमेत सहभाग (Immunization Drive India)
-
महिला सक्षमीकरण (Women Empowerment | Self Help Groups) गटांशी समन्वय
बालक, महिला व समाजावर ICDS चा परिणाम
-
बालकांमध्ये कुपोषण (Child Malnutrition Reduction) कमी झाले.
-
शालेय तयारी (School Readiness | Early Childhood Education Benefits) वाढली.
-
महिला आरोग्याविषयी (Women Health Awareness) जागरूकता वाढली.
-
समाजात "Anganwadi" हा Grassroot Development Institution बनला.
महाराष्ट्रातील आकडेवारी, केस स्टडी व उदाहरणे
सरकारी रिपोर्ट व सर्वेक्षण
-
NFHS-5 (2021) अनुसार महाराष्ट्रातील 36% बालके Stunted (Child Growth Issues) असून ICDS मुळे सुधारणा होत आहे.
-
POSHAN Tracker (Govt. of India, 2023): महाराष्ट्रात 1,08,000 पेक्षा जास्त Anganwadi केंद्रे (ICDS Maharashtra Centers) कार्यरत आहेत.
स्थानिक अभ्यास
-
मेलघाट (Melghat, Amravati) येथे ICDS अंतर्गत पोषण आहारामुळे बालमृत्यू दर (Infant Mortality Rate) घट झाली.
-
मुंबई (Mumbai Slums) झोपडपट्टी भागात Anganwadi केंद्रांमुळे कामगार महिलांना (Working Women) बालसंगोपनात मदत झाली.
अंगणवाडी सेविकांचे प्रश्न, आव्हाने आणि कामकाजातील अडचणी
मानधन व रोजगार सुरक्षा
-
मानधन (Honorarium for Anganwadi Workers) कमी व अनियमित मिळते.
-
अनेक ठिकाणी सेविका या Honorary Worker म्हणून गणल्या जातात, Employee म्हणून नाही.
पायाभूत सुविधा समस्या
-
काही केंद्रांना इमारत (Infrastructure Issues) नाही.
-
स्वच्छ पिण्याचे पाणी, स्वच्छतागृह (Sanitation Problems) यांचा अभाव.
सामाजिक-सांस्कृतिक अडचणी
-
काही ठिकाणी पालकांचा Anganwadi वर कमी विश्वास.
-
गावात राजकीय हस्तक्षेप (Political Interference) व दबाव.
शासनाच्या धोरणे, कायदेशीर तरतुदी आणि सुधारणा
-
राष्ट्रीय पोषण अभियान (Poshan Abhiyan 2018-2025 | Nutrition Mission India)
-
महाराष्ट्र सरकारचे बाल संजीवनी प्रकल्प (Child Health Project Maharashtra)
-
सर्वोच्च न्यायालयाचे आदेश (Supreme Court Orders on ICDS): Anganwadi केंद्रात मुलांना मोफत पौष्टिक अन्न पुरवणे बंधनकारक.
-
कामगार दर्जा देण्याबाबत विविध न्यायालयीन याचिका प्रलंबित.
UNICEF, WHO किंवा सरकारी अहवालांतील संशोधनात्मक निष्कर्ष
-
UNICEF Report (2022): भारतातील कुपोषण कमी करण्यासाठी ICDS सर्वात महत्वाची योजना (ICDS Maharashtra Impact).
-
WHO Observation: Early Childhood Care (Global Health Report) ही भविष्यातील Productivity साठी गुंतवणूक आहे.
-
Govt. of Maharashtra Report: ICDS मुळे बालमृत्यू दरात घट (IMR 36 वरून 28 प्रति 1000).
भविष्यातील दिशा व सुधारणा उपाय
-
Anganwadi सेविकांना नियमित मानधन (Salary for Anganwadi Workers) व Employee Status द्यावा.
-
Digital Monitoring (ICDS Technology in Maharashtra) वाढवावी.
-
Anganwadi केंद्रांना पायाभूत सुविधा (Infrastructure Development) द्यावी.
-
Community Participation (Public Involvement) वाढवावा.
-
ICDS मध्ये Private-Public Partnership (PPP Model in Child Development) आणावा.
निष्कर्ष (Conclusion)
ICDS Maharashtra (Integrated Child Development Program) ही योजना ही भारतातील Child Development क्षेत्रातील क्रांतिकारी पाऊल आहे. Anganwadi Sevika (Grassroot Women Workers) या या योजनेचा कणा आहेत. त्यांच्या कार्यामुळे महाराष्ट्रातील लाखो बालक (Children), महिला (Women Empowerment) आणि कुटुंबांना पोषण, आरोग्य व शिक्षणाचा आधार मिळाला आहे. मात्र आव्हाने अजूनही आहेत – सेविकांचा दर्जा, मानधन, पायाभूत सुविधा. योग्य धोरणात्मक सुधारणा केल्यास ICDS Maharashtra ला बालविकास व महिला सक्षमीकरणात आदर्श बनवता येईल.
#ICDSMaharashtra #AnganwadiSevika #ChildDevelopment #NutritionProgram #WomenEmpowerment #PoshanAbhiyan #MaharashtraNews
टिप्पणी पोस्ट करा