📢 अंगणवाडी सेविका: न सांगितलेली कहाणी 🔥 सरकारपेक्षा जास्त काम करतात अंगणवाडी सेविका Anganwadi Sevika | Maharashtra

 

🔥 सरकारपेक्षा जास्त काम करतात अंगणवाडी सेविका ! ग्रामीण विकासात अंगणवाडी सेविकांचे योगदान

१. प्रस्तावना

ग्रामीण भारत हा देशाच्या विकासाचा कणा मानला जातो. ग्रामीण विकास (Rural Development) म्हणजे केवळ आर्थिक प्रगती नव्हे तर आरोग्य (Health), शिक्षण (Education), महिला व बालकल्याण (Women & Child Welfare), सामाजिक न्याय (Social Justice) आणि शाश्वत उपजीविकेचे साधन (Sustainable Livelihood) या सर्व घटकांचा समन्वय होय. भारतातील सुमारे ६५% जनता ग्रामीण भागात राहते. त्यामुळे ग्रामीण समाजाचे सर्वांगीण कल्याण साधले तरच राष्ट्रीय प्रगती शक्य आहे.

ग्रामीण विकास प्रक्रियेत आयसीडीएस (ICDS – Integrated Child Development Services) ही योजना अत्यंत महत्त्वपूर्ण ठरते. या योजनेचा केंद्रबिंदू म्हणजे अंगणवाडी सेवा (Anganwadi Services). ग्रामीण भागातील प्रत्येक कुटुंबात पोषण (Nutrition), आरोग्य, शिक्षण आणि सामाजिक भान निर्माण करून विकासाला गती देण्याचे कार्य अंगणवाडी केंद्रातून होते. आणि या केंद्राची सर्वात महत्वाची कडी म्हणजे अंगणवाडी सेविका (Anganwadi Worker).

---

२. अंगणवाडी योजनेचा ऐतिहासिक पार्श्वभूमी

भारतामध्ये १९७५ साली “अंगणवाडी योजना (Anganwadi Scheme)” प्रायोगिक स्वरूपात सुरू करण्यात आली. बालकांचे कुपोषण (Child Malnutrition) कमी करणे, शालेय शिक्षणासाठी तयारी करून देणे आणि माता व बाल आरोग्य (Maternal & Child Health) सुधारणा हे या योजनेचे मूळ उद्दिष्ट होते.

केंद्रीय महिला व बालविकास मंत्रालय (Ministry of Women & Child Development) यांच्या मार्गदर्शनाखाली ही योजना राबविण्यात आली. सुरुवातीला काही निवडक राज्यांमध्ये सुरू झालेली ही योजना आज जवळपास १४ लाखांहून अधिक अंगणवाडी केंद्रे (Anganwadi Centers) कार्यरत आहेत. महाराष्ट्रासह देशभरात या योजनेने कुपोषण कमी करण्यास आणि ग्रामीण समाजात आरोग्य-जागरूकता (Health Awareness) वाढविण्यास महत्त्वपूर्ण हातभार लावला आहे.

---

३. अंगणवाडी सेविकांच्या विविध भूमिका

(अ) बालकांचे पोषण व आरोग्य (Child Nutrition & Health)
अंगणवाडी सेविका शून्य ते सहा वयोगटातील मुलांना पूरक आहार देतात. कुपोषित व अल्पपोषित मुलांची नोंद करून त्यांच्यावर विशेष लक्ष दिले जाते. लसीकरण (Immunization Programs) मोहिमांमध्ये त्यांचे योगदान मोठे आहे. WHO व UNICEF च्या अहवालानुसार, अंगणवाडी योजनेमुळे ग्रामीण भागातील बालमृत्यू दरात घट झाली आहे.

(ब) माता व किशोरी आरोग्य जनजागृती (Maternal & Adolescent Health Awareness)
गर्भवती व स्तनदा मातांना योग्य पोषण, रक्तक्षय प्रतिबंध, स्वच्छता, स्तनपानाचे महत्त्व याबाबत माहिती देणे हे सेविकांचे काम आहे. किशोरी मुलींना लोहटॅब्लेट वितरण, मासिक पाळी स्वच्छता व आरोग्य जागृतीचे कार्यक्रम आयोजित केले जातात.

(क) प्राथमिक शिक्षण व प्री-स्कूल शिक्षण (Early Childhood Education)
अंगणवाडी केंद्रे ही मुलांची पहिली शाळा ठरतात. येथे खेळण्याच्या माध्यमातून शिक्षण दिले जाते. शालेय जीवनासाठी आवश्यक सामाजिक व बौद्धिक कौशल्यांचा पाया येथे रचला जातो. यामुळे ग्रामीण भागातील शाळाबाह्य मुलांची संख्या घटते.

(ड) महिला सक्षमीकरण (Women Empowerment)
अंगणवाडी सेविका महिलांना स्वयंसहाय्यता गट, बचतगट, पोषण शिक्षण, लघुउद्योग इत्यादी विषयांवर मार्गदर्शन करतात. ग्रामीण भागात महिला आत्मनिर्भर व्हाव्यात यासाठी त्यांचे प्रबोधन केले जाते.

(ई) सामाजिक विकास व समुदाय सहभाग (Community Participation)
अंगणवाडी केंद्र हा ग्रामीण भागातील सामाजिक संवादाचा केंद्रबिंदू ठरतो. गावातील महिला, पालक, ग्रामपंचायत प्रतिनिधी यांच्या सहभागातून सामूहिक निर्णय घेण्यास प्रोत्साहन मिळते.

---

४. शासकीय अहवाल, आकडेवारी व अभ्यास प्रकरणे

• राष्ट्रीय कुटुंब आरोग्य सर्वेक्षण (NFHS-5) नुसार, ज्या राज्यांत अंगणवाडी सेविकांचे कार्य अधिक सक्रिय आहे, तेथे बालकांमधील कुपोषणाचे प्रमाण तुलनेने कमी आहे.

• २०१८ मध्ये महिला व बालविकास मंत्रालय (MWCD Report 2018) ने सादर केलेल्या अहवालानुसार, देशातील ८ कोटीहून अधिक मुले व २ कोटीहून अधिक माता अंगणवाडी सेवांद्वारे लाभ घेत आहेत.

• महाराष्ट्रातील उस्मानाबाद जिल्ह्यातील (Osmanabad District, Maharashtra Case Study) अभ्यासानुसार, सेविकांच्या प्रयत्नामुळे ५ वर्षांखालील मुलांमधील वजनाने कमी मुलांची संख्या १५% वरून ८% वर आली.

---

५. अंगणवाडी सेविकांसमोरील अडचणी (Challenges of Anganwadi Workers)

• कमी मानधन (Low Honorarium)

• पायाभूत सुविधा अपुऱ्या (Poor Infrastructure)

• कामाचा ताण (Overwork & Multiple Duties)

• प्रशिक्षणाची कमतरता (Lack of Training)

---

६. अंगणवाडी सेविकांचे योगदान अधिक प्रभावी करण्यासाठी शिफारशी

• मानधन वाढवणे (Increase Wages)

• पायाभूत सुविधा सुधारणे (Infrastructure Improvement)

• सतत प्रशिक्षण (Regular Training)

• सामुदायिक सहभाग (Community Participation)

• तंत्रज्ञानाचा वापर (Digital Tools & Apps)

• मानसिक आरोग्याकडे लक्ष (Mental Health Support)

---

७. निष्कर्ष

ग्रामीण विकास ही केवळ आर्थिक प्रगती नसून सामाजिक, शैक्षणिक आणि आरोग्यविषयक उन्नतीची प्रक्रिया आहे. या प्रक्रियेत अंगणवाडी सेविका (Anganwadi Workers) या खऱ्या अर्थाने ‘ग्रामीण विकासाच्या आधारस्तंभ’ आहेत.

त्यांच्या प्रयत्नांमुळे –

• बालकांचे कुपोषण कमी होते (Reduced Malnutrition)

• माता व किशोरी आरोग्य सुधारते (Better Maternal Health)

• प्राथमिक शिक्षणाची पायाभरणी होते (Early Education Foundation)

• महिलांमध्ये जागरूकता वाढते (Women Empowerment)

• आणि शाश्वत विकास उद्दिष्टे (SDGs) साध्य होण्यास मदत होते.

#AnganwadiWorkers
#RuralDevelopment
#ChildNutrition
#WomenEmpowerment
#ICDS
#EducationForAll
#HealthAwareness
#IndiaDevelopment
#SustainableGoals
#GrameenVikas